جایگاه دندانپزشکی در نوشته‌های طبیبان ایران، یونان و هند باستان
دکتر محمدابراهیم ذاکر
به اهتمام ملیکا بهزادی
دانش دندانپزشکی در فرهنگ و تمدن ایران، یونان و هند باستان جایگاهی ویژه دارد که از جمله آن، می‌توان به پیش‌گیری از بیماری‌های دهان و دندان، با بهره‌وری و کاربرد چوب مسواک اشاره کرد که همیشه در فرهنگ و تمدن ایران‌زمین و پس از آن در جهان اسلام مورد توجه بوده است.
شکوفایی دانش پزشکی در سده‌های آغازین هجرت، مرهون ترجمۀ متون پزشکی کهن ایرانی و یونانی و هندی به وسیلۀ پزشکان آشنا به زبان یونانی و پهلوی و سریانی، پزشکان ایرانی و دانش‌آموختگان دانشگاه گندی‌شاپور و یا دانشمندان بیزانس خاوری بود. پزشکان کهن همواره از دیرباز بخشی از کتاب‌های پزشکی خود را که بدون رعایت نظم گردآوری شده بود، مختص دانش دندانپزشکی و بازگوکردن آناتومی و فیزیولوژی اندام‌های سر و گردن و بیماری‌های بافت‌های سخت و نرم دهان و چگونگی درمان دارویی و دستی قرار داده‌اند.
هم‌چنین برخی از این بزرگان پزشکی کتاب‌هایی جدانویسی شده در دانش دندانپزشکی داشته‌اند، که از جمله آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱) کتاب فی نبات الأسنان نوشتۀ بقراط (۴۶۰ – ۳۷۵پ. م) است که دربارۀ چگونگی رویش دندان‌ها گزارشی کامل دارد؛
۲) فیلغریوس یا فیلاگریوس که گویا در سدۀ ۴م می‌زیسته است. او دومین کتاب دندانپزشکی را با نام؛ کتاب إلی… فیما یعرض للثه و الأسنان یا – مقاله فیما یعرض للثه و الاسنان، کتابچه‌ای دربارۀ هرگونه بیماری و دردی که دندان و لثه را گرفتار می‌سازد. بوحسن حرانی ثابت فرزند ابراهیم (د: ۳۶۹ق / ۹۸۰م) از منداییان شهر حران آن را به عربی برگرداند؛
۳) کتاب فی السواک و السنونات کتابی دربارۀ مسواک و دهانشویه و دندانشویه‌های گوناگون است. البته کتاب یادشده اکنون در دسترس پژوهشگران یست. ابن‌ماسویه، بوزکریا یوحنا (یحیا) فرزند ماسویه (۱۶۰ – ۲۴۳ق / ۷۷۶ – ۸۵۷م) نویسندۀ این کتاب است. او در خانواده‌ای پزشک‌پرور و ترساآیین و سریانی‌زبان در گندی‌شاپور‌زاده و بزرگ شد و در دانشگاه این شهر پزشکی را فراگرفت و سپس به همراه پدرش ماسویه به بغداد آمد. او یکی از فرستادگان مامون عباسی (د: ۲۱۸ق) به بیزانس برای آوردن کتاب‌های یونانی به بغداد و مهتر پزشکان روزگار هارون و مامون و متوکل و پزشک ویژۀ آنان در دربار بود؛
۴) رساله فی الضَّرَس کتابچه‌ای دربارۀ کُندی دندان‌ها نوشتۀ قُسطا فرزند لوقا بعلبکی سدۀ سوم هجرت است. او آن را برای اسقف اعظم بعلبک در بیست فصل نگاشت. کتاب یادشده در حال پژوهش و تحقیق و مقدمه‌نویسی است و در آیندۀ بسیار نزدیک در دسترس پژوهشگران قرار می‌گیرد؛
۵) کتاب تدبیر الاسنان و اللثه یا قول فی حفظ الاسنان و استصلاح‌ها یا مقاله حنین فی حفظ الأسنان «رسالهٔ کوچک حنین بن‌اسحاق دربارۀ چگونگی پاییدن دندان‌ها و بهسازی آن‌ها و پیش‌گیری از رخداد بیماری‌ها و درمان دندان نوشتۀ بوزید حنین فرزند اسحاق عبادی (۱۹۴ – ۲۶۰ق / ۸۰۹ – ۸۷۳م) ترساآیین دانش‌آموختۀ گندی‌شاپور است. برگردان کامل آن به پارسی در کتاب سه قرن دانش دندانپزشکی ایران آمده است؛
۶) کتاب حاوی فی الطب فی امراض الاذن و الانف و الاسنان. جلد سوم کتاب حاوی دربارۀ بیماری‌های گوش و بینی و دندان نوشتۀ بوبکر محمد فرزند زکریای رازی (۲۵۱ – ۳۱۳ق / ۸۶۵ – ۹۲۵م) است. رازی در این کتاب، به شکل دانشنامه‌ای و دایره‌المعارف‌گونه، دانش پزشکی ایران و یونان و هند باستان را تا روزگار خودش گردآوری کرد. بیست و سه جلد کتاب حاوی فی الطب رازی در اردیبهشت سال ۱۳۹۵ پس از یازده سده گذر از مرگ او، توسط دکتر محمدابراهیم ذاکر به پارسی برگردان شد و دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی آن را به چاپ رساند.
این کتاب در زمان حیات رازی به ۵ زبان ترجمه شده است و نخستین بار، دکتر محمد ابراهیم ذاکر، دندانپزشک و تاریخ‌نگار، آن را به فارسی برگردانده است. او ترجمه این کتاب را از جلد سوم آنکه به دندانپزشکی اختصاص دارد شروع کرده و طی ۱۱ سال، تمام ۲۳ جلد آن را ترجمه کرده است.
گذشته از این، بخش‌هایی از کتاب طب منصوری و کتاب تقاسیم العلل و جلد بیست و بیست و یک کتاب حاوی رازی، به آناتومی و فیزیولوژی همۀ اندام‌‌ها، به ویژه سر و گردن اختصاص دارد.
منابع:
إخبار العلماء بأخبار الحکماء یا تاریخ الحکماء ابن‌قفطی، جمال‌الدین (۵۶۳ – ۶۴۶ق)، به کوشش گولیوس لیپرت، چاپ افست، بغداد، ۱۹۷۱م؛ پژوهش برگردان بهین دارایی، چ دانشگاه تهران، ۱۳۴۷خ. ← (قفطی؛ تاریخ الحکما)؛
عیون الانباء فی طبقات الاطباء
فهرست یا فوز العلوم ابن‌ندیم بوفرج محمد
تاریخ الحکماء یا إخبار العلماء به أخبار الحکماء جمال‌الدین قفطی
حاوی فی الطب فی امراض الاذن و الانف و الاسنان بوبکر محمد فرزند زکریای رازی، پژوهش و برگردان محمدابراهیم ذاکر
تاریخ طب در ایران از ظهور اسلام تا حمله مغول، محمود نجم آبادی، چ دانشگاه تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۵خ؛
تاریخ نگارش‌های عربی، فواد سزگین، ج ۳، پزشکی، داروسازی، دامپزشکی، برگردان خانۀ کتاب ایران، چ تهران، ۱۳۸۰خ؛
تعریف بطبقات الامم، بوقاسم قاضی صاعد اندلسی، برگردان دکتر غلامرضا جمشید‌نژاد اول، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۸۳ خ؛
تقسیم و التشجیر، رازی، دست‌نوشته در موزۀ بریتانیا به شمارۀ ۵۹۳۲ADD، میکروفیلم آن در معهد التراث حلب؛
حاوی فی الطب فی أمراض الأذن و الأنف و الأسنان دربارۀ بیماری‌های گوش و بینی و دندان، کتاب سوم، رازی، حیدرآباد دکن هند، ۱۳۷۵ق / ۱۹۵۵م؛ پژوهش و برگردان محمدابراهیم ذاکر، مرکز تحقیقات طب سنتی و مفردات پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، ۱۳۹۱خ؛
ذریعه الی التصانیف الشیعه، آیه‌الله شیخ آقابزرگ تهرانی (۱۲۵۵-۱۳۴۸خ) در ۲۹ جلد، چ، نجف و تهران، از ۱۳۵۵ تا۱۴۰۶ق، به کوشش دکتر علینقی منزوی و احمد منزوی فرزندان صاحب الذریعه، هم‌چنین چاپ بیروت – لبنان، ۱۹۸۳م؛
طبقات الاطباء و الحکماء ابن‌جلجل اندلسی، بوداود سلیمان فرزند حسان (ز۳۷۷ق)، پژوهش فؤاد سید، قاهره – مصر، ۱۹۵۵م؛ برگردان محمدکاظم امام، چ دانشگاه تهران، ۱۳۴۹خ؛
عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ابن‌ابی‌اصیبعه، موفق‌الدین بوعباس احمد فرزند قاسم سعدی خزرجی، چاپ آگوست مولر، قاهره، ۱۸۸۵م؛ چاپ دار الثقافه، بیروت، لبنان، ۱۹۸۷ م/۱۴۰۸ ق؛ چاپ بیروت، ۱۹۶۵ م، به کوشش دکتر نزار رضا: هم‌چنین برگردان نه گفتار آن از جعفر غضبان، چ تهران، ۱۳۴۹خ. ← عیون؛ عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ابن‌ابی‌اصیبعه، موفق‌الدین بوعباس احمد فرزند قاسم سعدی خزرجی، پژوهش و برگردان محمدابراهیم ذاکر، انجمن گیاه‌درمانی ایران، انتشارات زعیم، ۱۳۹۲خ؛
فهرست، یا فوز العلوم، بوفرج محمد فرزند اسحاق، ابن‌ندیم (۲۹۷ – ۳۸۵ق) پژوهش و برگردان رضا تجدد، چ تهران، ۱۳۴۶ خ و ۱۳۵۰خ← فهرست‌ف و یا فهرست‌ع و یا ندیم؛
لغت نامه دهخدا، علی اکبر دهخدا (د ۱۳۳۴ خ)، چ تهران (۱۳۲۵ – ۱۳۴۶ خ) و CD ← دهخدا؛
منتهی الارب فی لغات العرب، عبدالرحیم صفی‌پوری فرزند عبدالکریم سدۀ ۱۳، ۱۳۷۷، چ تهران؛ ← منتهی الارب
منجد فی اللغه و الاعلام، لویس معلوف «۱۸۶۷ – ۱۹۴۶ م)، چ اول بیروت، ۱۹۳۷ م و CD. ← منجد؛
منصوری فی الطب، رازی، به‌کوشش حازم بکری صدیقی، چ کویت، ۱۹۷۸م، ← (منصوری‌ع)؛ پژوهش و برگردان محمدابراهیم ذاکر، مرکز تحقیقات اخلاق و تاریخ پزشکی- دانشگاه تهران، ۱۳۸۷خ← (منصوری‌ف)؛ سیری در سه قرن دانش دندانپزشکی، محمدابراهیم ذاکر
