خواجه رشید الدین فضل الله همدانی در تاریخ ایران تاثیرگذار و دارای رتبه بالا بود، او تقریبا از همان اوایل حکومت ایلخانان مغول که در ایران تاسیس شد، با این حکومت به عنوان یک پزشک ارتباط برقرار و از همان زمان تاثیرگذاری خود را در مغول‌ها آغاز کرد.
دکتر جواد عباسی دانشیار گروه تاریخ دانشگاه فردوسی اظهار کرد: خواجه رشید الدین در زمانه‌ای زندگی می‌کرد که ایران دچار یک مصیبت بزرگ به نام حمله مغول شده بود و کشور را موجی از کشتار و ویرانی فرا گرفت، قوم بیگانه بر ایران حاکم شد و فرهنگ، تمدن و هویت ایرانی در معرض تهدید جدی قرار گرفت.
وی افزود: خواجه رشیدالدین و همچنین پدر و عموی او تقریبا از همان اوایل حکومت ایلخانان مغول که در ایران تاسیس شد، با این حکومت به عنوان یک پزشک ارتباط برقرار و از همان زمان تاثیرگذاری خود را در مغول‌ها آغاز کرد.
دانشیار گروه تاریخ دانشگاه فردوسی عنوان کرد: اواخر دوره ایلخانان و سقوط این حکومت خواجه رشیدالدین و فرزندانش در دستگاه حکومتی حضور پیدا و نقش مهمی در مهار قسمت‌های کوچ‌روانه و غارتگرانه مغول‌ها ایفا کرد.
وی گفت: آشناسازی آنها با فرهنگ و تمدن ایرانی اسلامی و همچنین بازسازی بخش مهمی از ایران از جمله اقدامات او بود، خواجه رشیدالدین واقع‌بینانه دریافت که باید با مهار مغولان و هدایت آنها در جهت مناسب از نگرش و توان آنها برای بازسازی تمدن و فرهنگ ایرانی اسلامی استفاده کند.
عباسی تصریح کرد: به نظر بنده خواجه‌رشیدالدین این کار را به هر شکل که بود در حد توان خود انجام داد، او یک شخصیت چند وجهی است و در واقع با پزشکی کار خود را آغاز و به شهرت رسید و در ادامه سیاستمدار و وزیر برجسته‌ای شد و همچنین یک مورخ و تا حدود زیادی هم یک عالم دینی و متفکر مسلمان بود.
نخستین تاریخ جهان، جامع التواریخ است
وی خاطر نشان کرد: کتاب جامع التواریخی که او نوشته به اعتراف محققان اروپایی اولین تاریخ جهان به معنای واقعی است به این معنی که رشیدالدین اطلاعات خود را در مورد فرزندان و مردمان مختلف جهان از چین گرفته تا اروپا را از منابع دست اول کتبی و شفاهی خود آنها گردآوری کرده، در حالی که مورخان قبلی زمانی که تاریخ جهان را نوشتند تنها بخشی از اطلاعاتشان مستقیم بود و بیشتر براساس شنیده‌های خود و گذشته‌های پیشنیان این کار را انجام دادند.
وی افزود: خواجه رشید الدین توانسته بود منابع شفاهی و کتبی تاریخ ملل مختلف را در تدریس گرد آورد و با استفاده از آن جامع التواریخ را بنویسد به همین دلیل است که جامع التواریخ نخستین تاریخ جهان است.
دانشیار گروه تاریخ دانشگاه فردوسی اظهار کرد: خواجه رشید الدین خدمات بسیار گسترده‌ای را در حوزه پزشکی انجام داد، او پزشکی ایرانی اسلامی را با پزشکی چینی در هم آمیخت و همچنین از تجارب پزشکی که در سرزمین‌های غربی از جمله بیزانس اطلاعات و آگاهی به دست آورده بود و همچنین با صاحب نظران، عالمان و دانشمندان بیزانسی مکاتبه داشت.
وی عنوان کرد: خواجه رشید الدین کتب طب چینی را به فارسی ترجمه کرد و در واقع می‌توان گفت که خواجه رشیدالدین نقش بین‌المللی در حوزه پزشکی داشت که پزشکی غنی ایرانی اسلامی را با پزشکی چینی و اروپایی پیوند داد و حلقه اتصال آنها شد.
وی افزود: آثاری از او در حوزه تفسیر قرآن و مباحث دینی به جا مانده است و شاید یکی از ویژگی‌های بارز در حوزه دینی شخصیتی است که او بر مبنای مدارا و همزیستی مسالمت‌آمیز نه تنها با مذاهب اسلامی بلکه با ادیان مختلف هم رفتار می‌کرد.
عباسی اضافه کرد: در آثار و رفتار او اثری از بروز تعصب دینی که خودش در دوره‌هایی از تاریخ که یکی از آفت‌های تمدن فرهنگ ایران بود را نمی‌توان پیدا کرد او در زمانی زندگی می‌کند که شخصیت‌های بزرگی مانند خواجه نصیرالدین طوسی و علامه حلی که در واقع عالمان شیعی بودند با آنها مراوده داشت.
ربع رشیدی یکی از ماندگارترین کارهای خواجه رشید الدین است
دانشیار گروه تاریخ دانشگاه فردوسی تصریح کرد: با وجود اینکه خودش اهل سنت بود اما هیچ‌گاه جز حرمت، تاثیرگذاری و بزرگداشت شخصیت‌ها و همچنین یکی دیگر از شخصیت‌های مذاهب اسلامی نمی‌توانید ببینید و یکی از ماندگارترین و عظیم‌ترین کارهای خواجه‌رشیدالدین این بود که در اواخر قرن هفت هجری محله‌ای به نام ربع رشیدی در تبریز بنیان گذاشت.
وی در مورد محله ربع رشیدی، عنوان کرد: یک مجتمع عظیم علمی، فرهنگی، آموزشی و مذهبی بود به این معنی که محققان اروپایی آن را در حوزه‌های علمی با مجموعه‌های کمبریج و آکسفورد اروپا مقایسه می‌کنند که آکسفورد و کمبریج بعد از آن پیدا می‌شوند.
عباسی خاطر نشان کرد: ربع رشیدی محل تولید کتاب، استنتاخ کتاب، دانشکده پزشکی، خانقاه، مسافرخانه، دارالقرآن، مسجد و انواع فعالیت‌های علمی پژوهشی انجام می‌شود و ویژگی مهم آن این بود که جنبه بین‌المللی داشت یعنی دانشمندان، متخصصین و افرادی که در شرق و غرب عالم وجود داشتند دور هم جمع می‌شدند که بعد از آن ما تا به امروز چنین چیزی را در آذربایجان و تبریز مشاهده نکردیم.
وی گفت: اگرچه ربع رشیدی بعد از قتل خواجه و در نهایت فرزندش و خواجه نصیرالدین از رونق افتاد اما نقش مهمی در حفظ و احیای فرهنگ و تمدن ایرانی داشت و در مورد سرنوشت خواجه متاسفانه مانند بسیاری دیگر از برجستگان تاریخ ایران بزرگان و دیوان سالاران برجسته با واقعیتی به نام توطئه روبرو بودند.
وی در ادامه سرنوشت خواجه رشید الدین، اظهار کرد: فضل الله در اثر دسیسه‌ها و توطئه‌هایی که در دربار شکل می‌گیرد و امرای معقول و درباریان هم وارد این دسیسه چینی‌ها می‌شوند و در نهایت وقتی که وجود خواجه رشید را سد راه رسیدن به مقام و مناصب خودشان می‌بینند او را متهم به مسموم کردن سلطان محمد می‌کنند.
دانشیار گروه تاریخ دانشگاه فردوسی تصریح کرد: خواجه رشید الدین را به این علت متهم کردند که او دندان پزشک و فرزندش شربت‌دار سلطان بود و با این اتهام واهی اول فرزند و بعد خودش را به قتل رساندند و جالب این است که همان پادشاهی که این اتفاق در زمان او افتاد سلطان ابوسعید ایلخانی چند سال بعد متوجه خلع خواجه شد.
وی گفت: پسرش قیاس‌الدین محمد خواهش کرد که برگردد و جای پدرش را بگیرد و باز خواجه قیاس‌الدین با این که تحت الشعاع نام پدرش قرار گرفت، اما خودش شخصیت بسیار برجسته‌ای است که تلاش می‌کند میراث پدری را احیا و تا حدودی هم در این کار موفق بود اما مصادف می‌شود با مرگ سلطان ابوسعید و فروپاشی ایلخانی و متاسفانه در درگیری‌های جانشینی که نسبت به مرگ ابوسعید قربانی به وجود می‌آید، کشته می‌شود.
مفصل‌ترین وقف‌نامه در طول تاریخ ربع رشیدی است
وی گفت: یکی از مهم‌ترین مدارکی که ما درباره خواجه داریم وقف‌نامه ربع رشیدی است که این وقف‌نامه در حدود 400 صفحه حجم دارد و به صورت چاپی تمام اموال و املاکی که خواجه داشت وقف آن محل کرد و در آنجا فهرست شد.
وی عنوان کرد: شاید بتوان گفت مفصل‌ترین وقف‌نامه در طول تاریخ ایران حداقل تا پیش از دوران جدید این وقف‌نامه بود که خوشبختانه به جا مانده و به چاپ هم رسید، اما هنوز در صدر جهان خواجه رشیدالدین شناخته شده است و تمام مستشرقین و ایران‌شناسان او را به خاطر تاریخ‌نگاری می‌شناسند.
دانشیار گروه تاریخ دانشگاه فردوسی خاطر نشان کرد: در هر مکان صحبت از فعالیت‌های فرهنگی، علمی و تمدنی است نام خواجه‌رشید و ربع رشیدی هم به میان می‌آید و کتاب جامع التواریخ او به زبان عربی، انگلیسی، فرانسوی، رومی و چینی ترجمه شده است.
عباسی تصریح کرد: اخیرا در ارتباطی که بین ایران و کشور مغولستان برقرار شده، صحبت آنها بر این است که ما برای نوشتن تاریخ خودمان نیازمند اطلاعاتی هستیم که خواجه رشید در زمان مغول از منابع مغولی گردآوری کرده است.
وی عنوان کرد: احوال، افکار و اعمال خواجه رشیدالدین یکی از الگوهای مناسبی است که می‌تواند موردنظر متولیان امور سیاسی، فرهنگی قرار گیرد و با دست پیش گرفتن شیوه و منش همراه با مدارا در واقع با سازش‌گری همه جریان‌ها و گروه‌ها توانست چراغ فرهنگ و تمدن ایران را به سهم خودش روشن نگه دارد و به دوره‌های بعد هم منتقل کند.
منبع: ایسنا
